Về nguồn gốc, thành ngữ này xuất phát từ câu chuyện về loài cà cuống.
Cà cuống, có tên khoa học là Belostoma indica, là một loài côn trùng thuộc bộ cánh nửa (một phần cứng, một phần mềm), có thân dẹt và thường sống trong môi trường nước hoặc nơi nửa nước nửa cạn như ruộng lúa. Ở con đực, cơ thể chứa một lượng tinh dầu trong đôi tuyến đặc biệt nằm ở phần bụng dưới, gần đuôi. Tinh dầu này, có tên hoá học là veleriant amyl, không gây hại, có vị cay và mùi thơm đặc trưng, thường được người Việt, đặc biệt là ở nông thôn, sử dụng như một loại gia vị trong các bữa ăn, nhất là trong mùa gặt hái.
Về mặt nghĩa đen, thành ngữ này phản ánh một hiện thực rằng: ngay cả khi chết, cà cuống vẫn giữ lại được vị cay của tinh dầu ở phần đuôi. Tuy nhiên, trong ngôn ngữ đời thường, thành ngữ này không được dùng với nghĩa đen mà chỉ sử dụng theo nghĩa bóng: nó ám chỉ những kẻ bảo thủ, cố chấp, cay cú dù đã thất bại hay rõ ràng sai lầm. Ví dụ:
"Người đàn ông ấy rời đi với dáng vẻ khập khiễng, ba anh em nhìn nhau cười:
Đúng là cà cuống chết đến đít còn cay" (Nguyễn Đình Thi, "Vỡ bờ").
Tại sao câu thành ngữ lại mang nghĩa này? Khi suy ngẫm kỹ, có thể nhận ra rằng: quá trình hình thành nghĩa bóng của thành ngữ này là kết quả của sự sáng tạo khéo léo trong cách dùng từ và chơi chữ đồng âm của dân gian. Ban đầu, thành ngữ này dựa trên một hiện tượng thực tế: cà cuống - chết - đít vẫn còn cay. Sau đó, dân gian chỉ cần thêm từ "đến" vào giữa câu miêu tả sự thật này, làm thay đổi hoàn toàn ý nghĩa: cà cuống chết đến đít còn cay. Tự nhiên, câu nói trở nên sống động hơn, không chỉ miêu tả một sự thật đơn thuần về loài cà cuống nữa mà còn mang ý nghĩa sâu sắc hơn về nhân sinh: "chết đến đít - còn cay." "Chết đến đít" là cách nói phổ biến trong dân gian để diễn tả tình trạng nguy cấp, khó tránh khỏi, trong trường hợp này là "sự thất bại" hoặc "sự sai trái" đối lập với "đúng." Và "cay" ở đây không còn chỉ "vị cay" nữa mà là "cay cú" ăn thua. Sự kết hợp giữa các từ ngữ cùng với lối chơi chữ đã mang lại cho thành ngữ này một hiệu quả đặc biệt, và ngay lập tức nó chỉ được hiểu theo nghĩa bóng mà thôi, như chúng ta đã biết.
Thành ngữ này còn có một biến thể khác: "Cà cuống chết đến ức còn cay." Ví dụ:
"Kẻ thù rất ngoan cố, xảo quyệt. Thua keo này nó lại bày keo khác. Cà cuống chết đến ức còn cay. Mỗi ngày chúng ta cần nghiên cứu cách đánh mới." (Nhiều tác giả, "Gương chiến đấu của thanh thiếu niên miền Nam").
Có lẽ biến thể này xuất phát từ sự nhầm lẫn rằng tuyến cay của cà cuống nằm ở phần ức. Tuy nhiên, cách nói này nhẹ nhàng hơn và ít sâu sắc hơn trong việc truyền tải ý nghĩa đã nêu.
sachhayonline
