Nhà vua Joseph trước khi qua đời đã gọi Mozart đến và nói: “Ta có tất cả, quyền lực, triều đình, quân đội, đất đai. Còn anh, anh chỉ có cái đầu và đôi tay như bao người khác. Nhưng biết đâu vào thế kỉ sau, dân tộc Áo sẽ đánh giá anh hơn cả ta.” Câu chuyện về sức sống của nghệ thuật vẫn luôn là vấn đề muôn thuở. Mặc dù vạn vật vô thường, văn học và thơ ca có khả năng vượt qua sự băng hoại của thời gian. Vậy đâu là điều làm nên sức sống bất diệt của nghệ thuật? Phải chăng câu trả lời nằm ở bản chất đặc biệt của thơ như Mai Văn Phấn nhận xét: “Sáng tạo là hành trình đi tìm những giá trị mới cùng những cách thể hiện mới lạ, độc đáo… Mỗi bài thơ là một cuộc lên đường, mở ra hành trình mới.”
Quá trình sáng tạo của thi sĩ thường được ví như con trai nơi biển cả phải chịu đau đớn để tạo nên viên ngọc lấp lánh không tì vết. Sáng tạo là hành trình tìm kiếm những giá trị và cách thể hiện mới lạ, độc đáo. Một tác phẩm văn học không chỉ cần đưa ra nội dung mới mà còn phải thể hiện nội dung đó qua lớp vỏ ngôn từ mới mẻ và độc đáo. Mỗi tác phẩm thơ là một cuộc hành trình mới, mời gọi độc giả bước vào và khám phá. Mai Văn Phấn đã sử dụng hình ảnh ví von để làm rõ bản chất của quá trình sáng tạo và tiếp nhận văn học.
Marcel Proust từng nói: “Chuyến du hành kỳ thú nhất không phải là cuộc phiêu lưu đến những miền đất lạ mà là khi ta nhìn sự việc cũ với một cái nhìn mới.” Sáng tác văn học là một chuyến du hành đến những miền đất mới của tâm hồn, nơi nhà thơ gửi gắm những nỗi niềm mới và con chữ tự do phá vỡ những giới hạn. Nhận định của Mai Văn Phấn từ kinh nghiệm cầm bút và lý luận về văn chương muôn thuở cho thấy rằng mỗi tác phẩm là một sự phóng chiếu hiện thực qua lăng kính chủ quan của nhà văn. Nhà văn lấy chất liệu từ cuộc sống nhưng không đơn thuần sao chép mà phải chắt lọc, kết tinh và thể hiện qua cái nhìn chủ quan. Đặc biệt trong thơ ca, sáng tạo và cách tân luôn là yêu cầu quan trọng.
Văn học phản ánh hiện thực qua lăng kính của cái đẹp. Cái đẹp trong văn học không phải là vẻ đẹp thô ráp của hiện thực mà là cái đẹp được lắng lọc và kết tinh qua cảm nhận chủ quan của tác giả. Cái đẹp trong văn học thường được nhào nặn trong trí tưởng tượng và sáng tạo của người nghệ sĩ. Ví dụ, Xuân Diệu đã tạo nên một thiên đường trên mặt đất qua những câu thơ tươi đẹp của ông.
Sáng tạo trong thơ không chỉ là việc làm mới nội dung mà còn là việc tạo ra hình thức mới lạ. Trong một vườn thơ với trăm hoa ngàn sắc, bài thơ phải có nét gì đó rất riêng, rất mới để xứng đáng được tôn vinh. Nghệ sĩ cần phải phát huy vốn ấn tượng riêng của mình để khám phá những điều mới mẻ trong các đề tài quen thuộc, tránh sự lặp lại vô nghĩa. Nguyễn Tuân đã khẳng định rằng thơ là mở ra cái gì đó mà trước đó vẫn bị phong kín.
Thơ không phải là thú chơi tiêu khiển mà mang trong mình sứ mệnh giúp con người hoàn thiện bản thân. Để thực hiện sứ mệnh đó, nhà thơ cần tìm tòi, phát kiến những ý tưởng mới mẻ. Nội dung và hình thức trong nghệ thuật gắn bó mật thiết với nhau. Một nội dung mới sẽ cần hình thức mới, và sự thay đổi hình thức có thể kéo theo biến đổi nội dung. Ví dụ, bài thơ “Chè sen” của Vũ Quần Phương không chỉ gợi nhắc về thức phẩm truyền thống mà còn truyền tải một triết lý sâu xa về sự hòa quyện giữa sen và trà.
Phong cách của một nghệ sĩ được tạo nên từ sự sáng tạo về nội dung và hình thức. Phong cách không chỉ là cách nói mà còn là cách nhìn. Mỗi thời đại, mỗi tác giả đóng góp một cách cảm nhận mới, tạo ra tính liên tục và phát triển của nền văn học. Những phát minh về hình thức giúp văn học vận động từ kiểu sáng tác này đến kiểu sáng tác khác.
Như thầy Chu Văn Sơn đã nhận định, văn chương cho con người sống nhiều cuộc đời khác và mở ra những chân trời mới. Tác phẩm văn học không chỉ thể hiện bề mặt mà còn cần một chỗ chứa ở bề sâu. Đặc biệt với thơ, trong dung lượng hữu hạn, phải bộc lộ ý nghĩa vô hạn, điều đó đòi hỏi người cầm bút phải nén những tầng lớp hiện thực vào sinh thể nghệ thuật nhỏ nhắn.
Thơ cần sự sáng tạo từ cả người viết và người đọc. Người đọc không chỉ tiếp nhận mà còn phải giải mã và làm sống lại các giá trị của tác phẩm. Cả người viết và người đọc đều đóng góp vào sự sống của tác phẩm. Ví dụ, bài thơ “Bếp lửa” của Bằng Việt đã làm cho hình ảnh bếp lửa trở nên gợi cảm lạ kỳ, truyền tải những ý nghĩa sâu sắc về tình cảm và nghị lực.
Nhận định của Mai Văn Phấn thể hiện bản chất cốt lõi của thơ ca và nguyên lý của tiếp nhận văn học. Sáng tạo và độc đáo luôn là yêu cầu sống còn của văn chương nghệ thuật. Hành trình của ngôn từ sẽ càng thêm sinh động khi người đọc tham gia vào việc đồng sáng tạo. Điều đó yêu cầu người viết phải không ngừng phát triển và làm mới bản thân, còn người đọc phải tích cực tham gia vào việc giải mã và bổ sung ý nghĩa cho tác phẩm. Văn học, với đặc trưng của mình, sẽ vẫn tồn tại và trở thành một lĩnh vực miên viễn trong tâm thức nhân loại, khơi gợi khát khao khám phá và sáng tạo mới.
