Tác phẩm Bến quê của Nguyễn Minh Châu mang đậm chất triết lý và cảm xúc về cuộc sống. Dàn ý phân tích cần có các phần: giới thiệu tác giả và tác phẩm, nội dung chính, hình ảnh bến quê, tâm trạng nhân vật và ý nghĩa sâu sắc về tình yêu quê hương, cuộc sống.
A. KIẾN THỨC CẦN NHỚ
1. Tác giả
- Nguyễn Minh Châu (1930-1989), quê ở Nghệ An, gia nhập quân đội năm 1950. Ông bắt đầu viết truyện ngắn năm 1954 và trở thành cây bút nổi bật của văn học Việt Nam hiện đại với nhiều tiểu thuyết và truyện ngắn xuất sắc. Trong thời kỳ chống Mỹ, sáng tác của ông thường thể hiện khát vọng tìm kiếm những giá trị tinh túy ẩn sâu trong tâm hồn con người.
- Sau kháng chiến, ông tiên phong trong việc đổi mới tư tưởng và nghệ thuật, tạo ra sự ảnh hưởng lớn trong công chúng và giới văn học.
- Các tác phẩm chính: “Những vùng trời khác nhau” (1970), tiểu thuyết “Cửa sông” (1967), “Dấu chân người lính” (1972).
2. Tác phẩm
Truyện ngắn “Bến quê” nằm trong tập truyện ngắn cùng tên, xuất bản năm 1985. Truyện này, cùng với nhiều truyện khác của Nguyễn Minh Châu thời kỳ đó, hướng vào đời sống thế sự thường ngày, khám phá những chiều sâu của cuộc sống qua những chi tiết bình dị, vượt khỏi giới hạn của các quan điểm trước đây của xã hội và chính tác giả.
“Bến quê” là một truyện ngắn mang triết lý sâu sắc về cuộc đời, khơi dậy sự trân trọng đối với vẻ đẹp và giá trị bình dị của gia đình, quê hương (Nhân vật Nhĩ là kiểu nhân vật tư tưởng trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu sau năm 1972). Nghệ thuật nổi bật của truyện là sự miêu tả tâm lý tinh tế, nhiều hình ảnh giàu tính biểu tượng, cách xây dựng tình huống và trần thuật theo dòng tâm trạng của nhân vật.
3. Tóm tắt truyện Bến quê
- Nhĩ, nhân vật chính, từng đi khắp nơi trên thế giới nhưng cuối đời lại bị bệnh hiểm nghèo, không thể di chuyển.
- Qua cửa sổ, anh phát hiện vẻ đẹp lạ lùng của bãi bồi bên kia sông và cảm nhận sự vất vả, đức hy sinh của vợ.
- Nhĩ khao khát đặt chân lên bãi bồi đó, nhưng biết rằng bệnh tật không cho phép.
- Anh nhờ con trai, Tuấn, đi thay anh nhưng cậu lại bị lôi cuốn vào đám chơi cờ và có thể lỡ chuyến đò duy nhất trong ngày.
- Cuối truyện, Nhĩ cố sức đu mình, nhoài người, giơ tay ra cửa sổ như ra hiệu khẩn thiết cho ai đó.
4. Gợi ý phân tích truyện Bến quê
a. Tìm hiểu tình huống truyện
- Truyện Bến quê xây dựng trên tình huống nghịch lý, Nhĩ rơi vào hoàn cảnh đặc biệt, bị liệt, cả đời đi khắp nơi nhưng cuối đời chỉ muốn nhích tới bên cửa sổ mà khó khăn như phải đi hết cả vòng trái đất.
- Khi phát hiện vẻ đẹp của bãi bồi bên kia sông, anh cay đắng nhận ra sẽ không bao giờ đặt chân lên đó, dù rất gần. Anh nhờ con trai thực hiện ước muốn nhưng cậu không hiểu và sa vào đám chơi cờ, có thể lỡ chuyến đò duy nhất trong ngày.
Ý nghĩa: Qua tình huống nghịch lý, tác giả muốn lưu ý người đọc rằng cuộc sống chứa đựng những điều bất thường, nghịch lý, ngẫu nhiên, vượt ra ngoài dự định, ước muốn. Tác giả còn muốn khẳng định triết lý rằng trong cuộc đời, người ta thường hướng đến những điều cao xa mà vô tình không nhận ra vẻ đẹp gần gũi ngay bên cạnh.
b. Những cảm xúc và suy ngẫm của Nhĩ
- Nhĩ cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên buổi sáng đầu thu từ khung cửa sổ, thiên nhiên hiện ra với những sắc màu đặc biệt trong tâm trạng của người sắp từ giã cõi đời.
- Nhĩ so sánh và chiêm nghiệm cuộc đời mình, nhận ra sự gần gũi và vẻ đẹp của bãi bồi bên kia sông mà anh chưa từng đến.
- Nhĩ cảm nhận sâu sắc tình yêu thương, sự tần tảo và đức hy sinh của vợ, lần đầu tiên anh nhận ra hết giá trị của người vợ mình.
- Niềm khao khát của Nhĩ là được đặt chân lên bãi bồi bên kia sông, một khát vọng bình dị nhưng anh không thể thực hiện.
- Hành động kì quặc cuối truyện biểu hiện sự nôn nóng thúc giục con trai hãy mau lên kẻo lỡ chuyến đò càng tô đậm niềm khao khát của anh.
c. Ý đồ của nhà văn trong việc xây dựng hình tượng nhân vật Nhĩ
Nhân vật Nhĩ trong truyện cũng như nhiều nhân vật khác trong những sáng tác của Nguyễn Minh Châu sau năm 1975 là kiểu nhân vật tư tưởng với những trăn trở, nghĩ suy để tự nhận thức chính mình, tự nhận thức về cuộc đời. Tác giả đã gửi gắm qua nhân vật nhiều điều quan sát, suy ngẫm, triết lý: Nhĩ không đại diện cho một ai mà là cho tất cả. Do đó, nhân vật không bị biến thành cái loa phát ngôn cho một giai cấp hay tầng lớp nào trong xã hội hay cho chính nhà văn. Những chiêm nghiệm, triết lý đã được chuyển hóa vào đời sống nội tâm của nhân vật thông qua diễn biến tâm trạng, dưới sự tác động của hoàn cảnh, được miêu tả tinh tế, hợp lý, làm cho tác phẩm mang tính luận đề một cách tự nhiên mà sâu sắc.
d. Tìm hiểu ngòi bút miêu tả tâm lí tinh tế của Nguyễn Minh Châu ở truyện ngắn này
- Tác giả tinh tế phát hiện những biến thái tinh tế trong tâm trạng nhân vật. Nhĩ nhận ra trực giác cái giờ phút cuối cùng của cuộc đời đã đến (câu hỏi của Nhĩ với Liên: Đêm qua lúc gần sáng, em có nghe thấy tiếng gì không? và Hôm nay đã là ngày mấy rồi em nhỉ?). Tác giả không để Liên trả lời, thể hiện tinh thần nhân đạo.
- Hành động kì quặc cuối truyện biểu hiện sự nôn nóng thúc giục con trai hãy mau lên kẻo lỡ chuyến đò càng tô đậm niềm khao khát của anh.
e. Tìm hiểu những hình ảnh, chi tiết trong truyện mang tính biểu tượng
Trong truyện Bến quê, hầu như mọi hình ảnh đều mang hai lớp nghĩa: nghĩa thực và nghĩa biểu tượng. Ý nghĩa biểu tượng được gợi ra từ hình ảnh thực và hai lớp nghĩa này gắn bó thống nhất với nhau đem đến cho truyện ngắn này một vẻ đẹp riêng: vừa gợi cảm, sinh động, vừa khái quát triết lý.
- Hình ảnh bãi bồi, bến sông và toàn bộ khung cảnh thiên nhiên được dựng lên trong truyện mang ý nghĩa biểu tượng cho vẻ đẹp gần gũi, bình dị, thân thuộc của quê hương, xứ sở, của những gì thân thương nhất mà trong một đời người thường dễ dàng lãng quên bởi chính cái điều vòng vèo hay chùng chình thường mắc phải.
- Những bông hoa bằng lăng nhợt nhạt khi mới nở, đậm sắc hơn khi đã sắp hết mùa, rồi lại càng thẫm màu hơn, một màu tím thẫm như bóng tối. Đó là ý nghĩa biểu tượng về không gian và thời gian: cái đẹp gần gũi bình dị rồi cũng tàn phai bởi thời gian luôn thay đổi với những bước đi của nhịp hối hả.
- Những tảng đất lở bên bờ sông khi con lũ đầu nguồn đã dồn về, đổ ụp vào trong giấc ngủ của Nhĩ báo liệu trước sự sống của nhân vật Nhĩ cũng đã sắp lụi tàn.
- Chân dung và cử chỉ của Nhĩ ở đoạn cuối truyện: chỉ còn đôi bàn tay với những ngón tay vừa bấu chặt vừa run lẩy bẩy… Cánh tay gầy guộc đưa ra ngoài phía cửa sổ khoát khoát như đang hụt hẫng, cố bám víu hiện tại nhưng lại vô vọng bởi chính cái sự vòng vèo và chùng chính của người con. . Ngay cái hình ảnh: “Nhĩ đang nhìn thấy như chính mình trong tấm áo màu xanh trắng sáo và chiếc mũ nang rộng vành, như một nhà thám hiểm đang chậm rãi đạt từng bước chân lên cái mặt đất dấp dính phù sa” cũng chỉ là cái cảm giác mơ hồ được hóa thân vào một con người khác để được thỏa mãn một khát vọng vốn rất bình thường nhưng lại quá mong manh và lắng đọng.
