Thạch Lam, một nhà văn hiện thực xuất sắc của văn học Việt Nam, từng nói: “Đối với tôi, văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát ly trong sự quên, trái lại văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo vừa thay đổi một thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người thêm trong sạch và phong phú hơn.” Ý kiến này không chỉ phản ánh tầm nhìn của ông về chức năng xã hội của văn học, mà còn là kim chỉ nam cho các nhà văn, nhà thơ tìm thấy ý nghĩa đích thực của nghệ thuật ngôn từ. Với Thạch Lam, văn chương không chỉ dừng lại ở sự giải trí hay thoát ly hiện thực mà còn là một công cụ mạnh mẽ để phản ánh và thay đổi xã hội. Vậy, ý kiến của Thạch Lam có ý nghĩa gì trong văn học và tại sao nó vẫn còn giữ nguyên giá trị đến ngày nay?
Thạch Lam, với tư duy nghệ thuật đặc sắc, đã để lại cho nền văn học Việt Nam một di sản to lớn về cái nhìn nhân văn và sâu sắc về sứ mệnh của văn chương. Trong một thời đại mà xã hội đầy rẫy sự bất công, khổ đau, Thạch Lam không coi văn chương chỉ là một phương tiện thoát ly thực tại, giúp người ta lãng quên những đau khổ của cuộc đời. Thay vào đó, ông khẳng định: văn chương là “khí giới thanh cao và đắc lực” – một thứ vũ khí mạnh mẽ, vừa để tố cáo xã hội bất công, giả dối và tàn ác, vừa giúp thanh lọc tâm hồn con người, làm giàu thêm cảm xúc và tư tưởng. Ý kiến này của Thạch Lam không chỉ mang tính triết lý mà còn thể hiện rõ trách nhiệm của văn học đối với đời sống xã hội.
- Trước hết, Thạch Lam nhìn nhận văn chương như một công cụ để tố cáo và thay đổi xã hội. Trong tác phẩm của ông, chúng ta thường thấy hình ảnh những con người nhỏ bé, bị xã hội áp bức nhưng không hề từ bỏ hy vọng. Các nhân vật trong truyện ngắn của Thạch Lam, dù sống trong khốn khó, vẫn giữ được nét đẹp của lòng người và khao khát một cuộc sống tốt hơn. Điều này thể hiện rõ trong truyện “Hai đứa trẻ,” nơi cảnh chợ chiều tàn úa, buồn bã được miêu tả như một biểu tượng cho cuộc sống bế tắc và tối tăm của những con người nghèo khó ở miền quê. Dưới ngòi bút của Thạch Lam, văn chương không đơn thuần chỉ mô tả hiện thực, mà còn tố cáo những bất công, sự tàn ác và vô vọng mà con người phải đối mặt. Chính sự “tố cáo” ấy đã góp phần làm thức tỉnh ý thức của xã hội, đặt ra những câu hỏi về giá trị của cuộc sống và khát vọng thay đổi nó.
- Ngoài ra, Thạch Lam còn coi văn chương là một phương tiện để làm cho lòng người thêm trong sạch và phong phú hơn. Đối với ông, văn học không chỉ phản ánh thực tại mà còn là một cách để dẫn dắt con người đến với những giá trị tốt đẹp hơn. Nhân vật trong truyện của Thạch Lam thường mang những nỗi buồn man mác nhưng không bi lụy, bởi trong họ luôn có một niềm tin vào điều thiện, vào lòng nhân ái và tình người. Qua những câu chuyện nhỏ bé, đời thường, Thạch Lam đã đánh thức sự đồng cảm và tình yêu thương trong lòng người đọc, giúp họ cảm nhận sâu sắc hơn về những giá trị tinh thần và đạo đức. Chính sự thanh lọc tâm hồn ấy đã làm cho văn chương trở nên cao quý và có ý nghĩa hơn.
- Trong bối cảnh văn học hiện đại, ý kiến của Thạch Lam vẫn giữ nguyên giá trị. Ngày nay, khi văn chương đang đối mặt với những thay đổi về thị hiếu và chức năng giải trí, thì quan điểm của Thạch Lam nhắc nhở chúng ta rằng, văn chương đích thực không chỉ là để làm hài lòng độc giả mà còn để thay đổi xã hội và con người. Những tác phẩm văn học lớn luôn là những tác phẩm biết kết hợp giữa việc phản ánh hiện thực và gợi mở về những khát vọng, giá trị đạo đức cao cả. Ví dụ như trong các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu, những câu chuyện đời thường cũng chính là lời tố cáo những tội ác của chiến tranh và sự tha hóa của con người, đồng thời khơi dậy những suy ngẫm về lòng nhân ái và trách nhiệm cá nhân đối với xã hội.
- Tóm lại, Thạch Lam đã đặt ra một chức năng cao cả cho văn chương, một chức năng vượt xa khỏi vai trò giải trí hay thoát ly hiện thực. Văn chương theo ông, là một “khí giới thanh cao” để tố cáo cái ác và khơi dậy cái thiện. Quan điểm này không chỉ định hướng cho những nhà văn mà còn là lời nhắc nhở cho độc giả về giá trị thực sự của nghệ thuật. Văn chương, khi được viết với lòng trắc ẩn và sự nhạy bén, sẽ luôn là công cụ để thay đổi con người và xã hội, làm cho thế giới trở nên công bằng và nhân ái hơn.
Qua câu nói của Thạch Lam, chúng ta nhận thấy một cách nhìn nhận sâu sắc và đầy trách nhiệm về vai trò của văn chương. Văn chương không chỉ là nơi thể hiện những cảm xúc cá nhân mà còn là công cụ mạnh mẽ để phản ánh và thay đổi xã hội. Đồng thời, văn chương còn giúp làm giàu cho tâm hồn con người, nâng cao phẩm chất và giá trị nhân văn. Đây chính là những giá trị cốt lõi mà văn học cần hướng tới, góp phần xây dựng một xã hội văn minh và nhân văn hơn.
