Cuộc Cách mạng Pháp – cuộc cách mạng được xem là “dành cho cả loài người” – đã đưa ra một khẩu hiệu nổi tiếng cho đến ngày nay: “Tự do – Bình đẳng – Bác ái”. Trong những giá trị mà con người luôn hướng tới, hai chữ “tự do” luôn là một giá trị phổ quát. Trong cuốn sách “Tuyên ngôn con người tự do”, Simon Soloveichik chia sẻ rằng tự do của con người là “sự tự do thoát khỏi mọi áp bức, cưỡng ép từ bên ngoài” và “sự tự do bên trong”. Đây là một suy nghĩ sâu sắc về tự do.
“Tự do” được hiểu đơn giản là việc con người có thể suy nghĩ và hành động theo ý muốn của mình mà không bị tác động hay ép buộc từ các yếu tố khác. Simon đã suy ngẫm về những “yếu tố khác” này ở cả hai khía cạnh: bên ngoài và bên trong. Theo ông, tự do trước hết là “sự tự thoát khỏi mọi áp bức, cưỡng ép từ bên ngoài”. Đây là một định nghĩa quen thuộc, đảm bảo mỗi người đều có quyền tự quyết định và hành động theo ý muốn của mình mà không phải chịu sức ép hay hạn chế từ người khác. Tuy nhiên, với Simon, những yếu tố tác động đến tự do của con người không chỉ đến từ bên ngoài. Tự do còn là khả năng vượt qua những kìm kẹp từ bên trong – tự do tinh thần, kiểm soát cảm xúc, suy nghĩ và hành động của chính mình, tự do lựa chọn và tạo dựng cuộc sống mình mong muốn.
Nói đến tự do là nói đến việc không “bị” kiểm soát, nên tư duy của chúng ta thường thiên lệch về việc chống lại những yếu tố bên ngoài. Tuy nhiên, khả năng “suy nghĩ và hành động theo ý muốn” của con người không chỉ bị kiểm soát từ bên ngoài mà còn từ bên trong. Đó có thể là bản năng, những ham muốn tự nhiên của con người hay những nếp suy nghĩ quen thuộc. Vì những điều đó là một phần bản thân mỗi người hoặc đã quen thuộc đến mức tưởng như đó chính là mình, nên ta thường không nhận ra sự uy hiếp của nó. Nhận định của Simon gợi cho chúng ta suy ngẫm về tự do thực sự. Hóa ra, tự do thực sự không chỉ là chống lại sự kiểm soát từ bên ngoài mà còn là chống lại những kiểm soát ẩn tàng ngay trong bản thân mình.
Theo tôi, yếu tố bên trong đầu tiên làm hạn chế tự do cá nhân là nỗi sợ. Con người mang tập quán bầy đàn nên thường sợ cô đơn, sợ bị cô lập hay xua đuổi bởi chính đồng loại của mình. Chúng ta sợ lạc đàn, sợ trở thành kẻ dị biệt trong cộng đồng, từ đó hình thành thói quen nghĩ và làm giống người khác. Từ trong tiềm thức, mỗi suy nghĩ và hành động của chúng ta đều ẩn chứa sự cân nhắc đến sự phán xét từ người khác. Từ cách chúng ta lựa chọn kiểu tóc và màu áo mỗi ngày đến cách chúng ta nói chuyện, ứng xử với người khác, đều tuân theo những quy tắc nhất định để không trở nên dị biệt. Chính nỗi sợ đó vô hình chung đã hạn chế tự do của con người. Đây là nhà tù tư tưởng kiên cố nhất và đáng sợ nhất, bởi nó xuất phát từ bên trong con người. Nó không chỉ hạn chế sự phát triển của cá nhân mà còn kìm kẹp sự phát triển của cả xã hội. Mọi sự thay đổi sẽ không diễn ra nếu người ta không cho mình khác biệt. Đó là sự ngưng đọng tư duy của từng người dẫn đến sự ngưng đọng tư duy của toàn xã hội, khiến xã hội không thể phát triển, tạo ra những giai đoạn lịch sử đen tối như đêm trường trung cổ kéo dài 10 thế kỷ ở phương Tây và xã hội phong kiến ngàn năm không đổi khác ở phương Đông. “Sợ khác người” là bức tường chặn đứng mọi sự phát triển.
Bản năng tự nhiên cũng là một yếu tố thử thách đối với tự do tinh thần của con người. Đây thậm chí là thử thách khó vượt qua hơn cả nỗi sợ. Bản năng là những phản ứng tự nhiên của con người trước các tác động của cuộc sống. Yêu thích những gì dễ chịu, vui sướng khi được khen ngợi hay tức giận khi bị xúc phạm đều là những phản ứng thuộc về bản năng. Tuy nhiên, hành động theo bản năng, thích gì làm nấy có phải là biểu hiện của tự do thực sự? Tự do thực sự còn là khi ta có thể chống lại cả những gì bản năng thôi thúc để suy nghĩ và hành động theo ý chí của mình. Đứng trước một lời khen, ta dễ trở nên vui vẻ, bản năng thôi thúc ta tin vào lời khen và yêu mến người khen. Đứng trước sự xúc phạm, ta dễ trở nên phẫn nộ, bản năng thôi thúc ta phản ứng gay gắt để bộc phát cảm xúc. Trước các lựa chọn, bản năng thôi thúc ta chọn điều dễ chịu, an toàn. Nhưng một người có tự do tinh thần là người có thể tỉnh táo trước những lời khen, kiềm chế sự tức giận và thậm chí sẵn sàng chọn khó khăn, thử thách khi biết nó cần thiết. Những biểu hiện này tưởng chừng là kiềm chế, kiểm soát bản thân, đi ngược lại quan niệm về tự do thông thường. Nhưng khi ta có đủ ý chí tinh thần để kiểm soát suy nghĩ và hành động, để chống lại ngay cả những ham muốn mãnh liệt nhất của bản năng, mới là khi ta có được tự do thực sự.
Nhận định của Simon Soloveichik đặt ra nhiều suy nghĩ về tự do thực sự. Tuy nhiên, để hiểu thấu đáo nhận định này, ta nên đặt ra câu hỏi về “mọi áp bức, cưỡng ép từ bên ngoài”. Liệu “mọi áp bức, cưỡng ép từ bên ngoài” có bao gồm pháp luật và đạo đức xã hội không? Mọi thứ đều có giới hạn và tự do cũng vậy. Tự do thực sự của con người chỉ đến khi tự do của chúng ta không xâm phạm đến tự do của người khác. Khi tất cả mọi người đều có ý thức tôn trọng quyền tự do của người khác, chúng ta mới tạo ra một không gian xã hội thuận lợi để bảo vệ quyền tự do của mỗi người.
Nhận định của Simon về tự do bên ngoài và tự do bên trong của con người thực sự đặt ra những suy ngẫm sâu sắc. Tự do là khả năng chống lại áp bức, cưỡng ép từ bên ngoài nhưng cũng là chống lại những uy hiếp từ bên trong. Và đi cùng với tự do là trách nhiệm.
