Tư tưởng "Đất nước của nhân dân" trong thơ ca Việt Nam thể hiện sự gắn kết chặt chẽ giữa nhân dân và quê hương. Đất nước không chỉ là lãnh thổ mà còn là công sức, máu xương của người dân, được bảo vệ và xây dựng qua bao thế hệ.
Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ các nhà thơ lớn lên trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Thơ ông cuốn hút người đọc bằng cách kết hợp xúc cảm mạnh mẽ và tư duy sâu sắc của một người trí thức về đất nước và con người Việt Nam. Đoạn trích "Đất Nước" từ chương V trường ca "Mặt đường khát vọng" của Nguyễn Khoa Điềm đã làm phong phú và tươi mới tư tưởng về đất nước thông qua giọng nói riêng và cách thể hiện độc đáo.
Qua các thời kỳ lịch sử, khái niệm về đất nước đã có nhiều thay đổi. Trong bài thơ thần thế kỷ XI, đất nước được miêu tả là “Nam đế cư”, trong khi "Bình Ngô đại cáo" thế kỷ XV nhấn mạnh “nền văn hiến đã lâu, núi sông bờ cõi đã chia...”. Văn học hiện đại thường mô tả đất nước qua những hình ảnh biểu tượng, như trong thơ Nguyễn Khoa Điềm:
“Nước Việt Nam từ máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng lòa”
Hoặc trong hình ảnh thơ mộng của Lê Anh Xuân:
“Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân”
Trong đoạn đầu của bài thơ, với giọng điệu suy tư về thời gian và không gian của đất nước, Nguyễn Khoa Điềm mang đến cảm nhận mới mẻ và cảm động về đất nước trong mối quan hệ với cuộc sống của nhân dân. Những khái niệm trừu tượng và thiêng liêng về đất nước được thể hiện qua hình ảnh cụ thể và gần gũi:
“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”
"Ta" ở đây có thể là bất kỳ người Việt Nam nào, cho thấy đất nước luôn gắn bó mật thiết với cuộc sống hàng ngày. Đất nước không chỉ hiện diện trong các sự kiện lớn mà còn trong những chi tiết đời thường. Nguyễn Khoa Điềm sử dụng các yếu tố văn hóa dân gian như ca dao, tục ngữ, và truyền thuyết để thể hiện những phong tục và truyền thống của đất nước.
Nguyễn Khoa Điềm kết hợp tư duy nghệ thuật với việc phân tích sâu sắc hai thành tố “đất” và “nước” để khám phá những ý nghĩa mới. Đất nước được đặt trong chiều dài lịch sử qua các câu chuyện cổ tích và truyền thuyết như Lạc Long Quân và Âu Cơ.
Tác giả nhấn mạnh trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với đất nước qua các câu thơ:
“Yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu chuyện mai sau”
Qua đoạn trích, Nguyễn Khoa Điềm làm nổi bật trách nhiệm của mỗi người trong việc giữ gìn và phát triển đất nước, từ quá khứ đến tương lai, và trong cuộc sống hàng ngày. Thơ ông kết hợp chính luận với trữ tình, suy tưởng với cảm xúc, tạo nên những nhận thức sâu sắc về đất nước: đất nước không xa lạ mà rất gần gũi, thân yêu trong cuộc sống hàng ngày. Đất nước là nơi con người Việt Nam sinh ra, lớn lên, yêu thương, lao động và chiến đấu. Những tư tưởng này được thể hiện qua những vần thơ cảm xúc, suy tưởng sâu xa và mới mẻ, tạo nên màu sắc thẩm mỹ vừa quen thuộc, vừa mới lạ trong tác phẩm "Đất Nước của nhân dân".
