Bình Ngô đại cáo, tác phẩm nổi bật của Nguyễn Trãi, là một áng văn chính luận xuất sắc khắc họa cuộc kháng chiến chống quân Minh và tuyên bố nền độc lập dân tộc. Phân tích bài cáo sẽ giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về tư tưởng nhân nghĩa và tinh thần tự tôn dân tộc trong văn học Việt Nam.
Bài làm
Nguyễn Trãi không chỉ là một nhà quân sự xuất sắc của dân tộc mà còn là nhà thơ và nhà văn chính luận lỗi lạc của nền văn học trung đại Việt Nam, với nhiều tác phẩm nổi bật bằng cả chữ Nôm và chữ Hán. Trong số đó, "Bình Ngô đại cáo" nổi bật như một áng văn chính luận quan trọng, được Nguyễn Trãi viết theo lệnh của Lê Lợi sau cuộc kháng chiến chống quân Minh. Tác phẩm này đã để lại dấu ấn sâu đậm và được coi là "Bản tuyên ngôn độc lập thứ hai" của dân tộc.
"Bình Ngô đại cáo" được viết theo thể cáo, một thể loại văn học cổ xuất phát từ Trung Quốc, với cấu trúc và tổ chức rõ ràng. Tác giả Nguyễn Trãi bắt đầu tác phẩm bằng việc trình bày luận đề chính nghĩa, làm cơ sở tư tưởng cho toàn bộ bài cáo của mình.
Từng nghe: việc nhân nghĩa cốt ở yên dân
Quan điết phạt trước lo trừ bạo
Ngay từ hai câu mở đầu bài cáo, tác giả đã khẳng định tư tưởng chủ đạo của tác phẩm là nhân nghĩa - một khái niệm xuất phát từ Nho giáo, dùng để diễn tả cách ứng xử và mối quan hệ tốt đẹp giữa con người với nhau. Đối với Nguyễn Trãi, tư tưởng nhân nghĩa này bắt nguồn từ quan điểm "yên dân" và "trừ bạo". Đây là nền tảng quan trọng xuyên suốt toàn bộ bài cáo, phản ánh quan điểm coi dân là gốc, từ lòng yêu thương nhân dân và bảo vệ họ khỏi bạo tàn, cũng như chống lại các thế lực xâm lược. Đồng thời, trong phần mở đầu, Nguyễn Trãi còn nêu rõ các chân lý về độc lập dân tộc, tạo cơ sở lý luận vững chắc để khẳng định độc lập và phản ánh tư tưởng của tác phẩm.
Như nước Đại Việt ta từ trước
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu
Núi sông bờ cõi đã chia
Phong tục Bắc Nam cũng khác
Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời xây nền độc lập
Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên xưng đế một phương
Dù mạnh yếu từng lúc khác nhau
Song hào kiệt đời nào cũng có
Trong một đoạn văn ngắn, Nguyễn Trãi đã khắc họa chân thực và rõ nét những truyền thống vẻ vang của dân tộc ta qua các thời kỳ. Trước hết, ông nhấn mạnh nền văn hiến lâu đời và phong tục tập quán từ Bắc chí Nam của nước ta. Nước ta không chỉ có lãnh thổ riêng mà còn được quốc tế công nhận. Đặc biệt, qua việc so sánh các triều đại phong kiến của ta với các triều đại phương Bắc, Nguyễn Trãi đã đưa các triều đại và anh hùng của ta ngang hàng với các triều đại phương Bắc, thể hiện lòng tự hào và tự tôn dân tộc. Hơn nữa, để làm rõ chân lý về nền độc lập, tác giả đã tái hiện những chiến thắng vang dội của quân và dân ta trong suốt lịch sử.
Lưu Công tham công nên thất bại
Triệu Tiết thích lớn phải tiêu vong
Cửa Hàm Tử bắt sống Toa Đô
Sông Bạch Đằng giết tươi Ô Mã
Việc xưa xem xét
Chứng cớ còn ghi.
Xây dựng từ nền tảng luận đề đã nêu, Nguyễn Trãi trong các câu tiếp theo của bài cáo đã mở rộng để chỉ rõ những tội ác tàn bạo và nham hiểm của kẻ thù. Ông bắt đầu bằng việc phơi bày âm mưu xâm lược của giặc Minh đối với đất nước ta.
Nhân họ Hồ chính sự phiền hà
Để trong nước lòng dân oán hận
Quân cuồng Minh thừa cơ gây họa
Bọn gian tà bán nước cầu vinh.
Chỉ trong bốn câu văn, Nguyễn Trãi đã rõ ràng vạch trần âm mưu xâm lược của quân Minh. Chúng đã lợi dụng tình hình hỗn loạn dưới triều đại nhà Hồ, với lý do giả tạo "phù Trần diệt Hồ," để xâm nhập và thực hiện kế hoạch xâm lược nước ta. Không chỉ chỉ ra âm mưu xâm lược, tác giả còn tố cáo các hành động và tội ác tàn bạo của giặc trên nhiều lĩnh vực, sử dụng hình ảnh và từ ngữ phong phú. Tội ác đầu tiên được nêu rõ là việc tàn sát, giết hại những người dân vô tội.
Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn
Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ
Nhờ vào kỹ thuật đảo ngữ và việc sử dụng hình ảnh biểu tượng đầy ý nghĩa, tác giả đã làm nổi bật sự tàn bạo và dã man của giặc. Ngay cả những người dân vô tội như "dân đen" và "con đỏ" cũng không được tha. Những hành động này phản ánh sự tàn ác của kẻ thù. Hơn thế nữa, giặc còn đẩy những người dân vô tội vào những khu vực rừng sâu, nước độc, nơi đầy nguy hiểm và không biết khi nào mới có thể trở lại.
Người bị ép xuống biển dòng lưng mò ngọc, ngán thay cá mập, thuồng luồng
Kẻ bị đem vào núi đãi cát tìm vàng, khốn nỗi rừng thiêng nước độc.
Ngoài ra, sự tàn ác của kẻ thù còn được thể hiện qua các chính sách thuế khóa nặng nề và phi lý, cùng với các biện pháp phá hủy môi trường sống, làm tổn hại cảnh quan thiên nhiên, và tiêu diệt sự sống trên toàn đất nước.
Nặng thuế khóa sạch không đầm núi
...
Vét sản vật, bắt chim trả, chốn chốn lưới giăng
Nhiễu nhân dân, bẫy hươi đen, nơi nơi cạm đặt
Tàn hại cả giống côn trùng, cây cỏ.
Với hàng loạt hình ảnh thực tế và biểu tượng sâu sắc, đoạn hai của bài cáo trở thành một bản cáo trạng sắc bén, nơi Nguyễn Trãi phơi bày các tội ác và hành động tàn bạo của quân Minh xâm lược. Tất cả những tội ác đó được khái quát một cách mạnh mẽ trong câu thơ có tính tổng quát và biểu tượng. Qua những lời thơ này, chúng ta cũng nhận thấy rõ thái độ căm phẫn tột độ của tác giả.
Độc ác thay trúc Nam Sơn không ghi hết tội
Độc ác thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi
Lẽ nào trời đất dung tha
Ai bảo thần dân chịu được?
Không chỉ dừng lại ở việc chỉ trích tội ác, "Bình Ngô đại cáo" còn mô tả một cách chân thực quá trình kháng chiến và chiến thắng của quân và dân ta. Mở đầu đoạn văn là hình ảnh vị chủ tướng, người anh hùng Lê Lợi:
Ta đây:
Núi Lam Sơn dấy nghĩa
Chốn hoang dã nương mình
Đại từ "ta" ở đầu đoạn văn khẳng định nguồn gốc và xuất thân của anh hùng Lê Lợi, thể hiện rõ sự gắn bó của ông với nhân dân. Xuất phát từ tầng lớp bình dân, Lê Lợi thấu hiểu sâu sắc nỗi khổ và căm phẫn của nhân dân đối với kẻ thù - "Căm thù giặc thề không cùng chung sống". Nhưng không chỉ dừng lại ở sự căm thù, người anh hùng còn mang trong mình những trăn trở, khó khăn như "đau lòng nhức óc", "nếm mật nằm gai", "quên ăn gì giận" để tìm con đường đánh đuổi quân xâm lược. Cuối cùng, ông đã dấy binh khởi nghĩa, gánh vác trọng trách cao cả và niềm tin vào chiến thắng. Đoạn ba của bài cáo không chỉ khắc họa chân dung Lê Lợi mà còn tái hiện những khó khăn, thử thách và chiến thắng vĩ đại của dân tộc. Ban đầu, quân ta gặp muôn vàn khó khăn về nhân lực và vật lực, trong khi quân địch vẫn mạnh và quân ta thiếu nhân tài - "nhân tài như lá mùa thu", "việc bôn tẩu lại thiếu kẻ đỡ đần". Tuy nhiên, với ý chí kiên cường và đường lối đấu tranh đúng đắn - "đem đại nghĩa để thắng hung tàn", "lấy chí nhân để thay cường bạo" - nghĩa quân đã vượt qua mọi thử thách, giành nhiều chiến thắng vang dội như Bồ Đằng, Trà Lân, Trần trí, Sơn Thọ, Lý An, và nhiều trận thắng khác.
Ngày mười tám, trận Chi Lăng, Liễu Thăng, thất thế
Ngày hai mươi, trận Mã An, Liễu Thăng cụt đầu
Ngày hai lăm, bá tước Lương Minh bại trận tử vong
Ngày hăm tám, thượng thư Lý Khanh cùng kế tự vẫn.
Trong phần ba của bài cáo, Nguyễn Trãi đã khắc họa rõ nét hình ảnh anh hùng Lê Lợi cùng những thử thách mà quân và dân ta đối mặt trong giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến, và đặc biệt là những chiến thắng lẫy lừng trong cuộc chiến gian khổ đó. Đặc biệt, sau khi giành chiến thắng, nghĩa quân còn cấp ngựa, thuyền và lương thực cho quân địch để tạo điều kiện cho chúng rút lui. Những hành động này của quân ta lại một lần nữa khẳng định tư tưởng chính nghĩa mà họ kiên trì theo đuổi. Trên nền tảng lý luận và thực tiễn đã được nêu, phần cuối của bài cáo chính là tuyên bố độc lập và hòa bình cho dân tộc.
Xã tác từ đây vững bền
Giang sơn từ đây đổi mới
....
Xa gần bá cáo
Ai nấy đều hay
Với giọng văn mạnh mẽ và quả quyết, Nguyễn Trãi đã tuyên bố một cách rõ ràng và công khai lời tuyên ngôn của mình. Đoạn kết không chỉ khẳng định nền độc lập, hòa bình và thống nhất của dân tộc, mà còn bày tỏ niềm tin và kỳ vọng vào một tương lai tươi sáng và tốt đẹp hơn cho đất nước khi bước vào một thời kỳ mới.
"Bình Ngô đại cáo" không chỉ là một văn kiện lịch sử mà còn là một tác phẩm chính luận xuất sắc, kết hợp khéo léo giữa yếu tố chính trị và trữ tình. Mặc dù đã trải qua hàng thế kỷ phát triển của dân tộc, giá trị và ý nghĩa sâu sắc của bài cáo này vẫn còn nguyên vẹn cho đến ngày nay.
👉 Bình Ngô đại cáo không chỉ ghi dấu ấn lịch sử với tuyên ngôn độc lập vững chắc mà còn phản ánh tinh thần nhân nghĩa và tự hào dân tộc. Phân tích bài cáo giúp chúng ta nhận thức rõ giá trị văn hóa, lịch sử và tư tưởng sâu sắc của Nguyễn Trãi, vẫn vẹn nguyên giá trị đến hôm nay.
