Trong truyện ngắn "Chữ người tử tù" của Nguyễn Tuân, cảnh cho chữ là một tình huống đặc biệt, thể hiện sâu sắc vẻ đẹp tinh thần và khí phách của Huấn Cao. Đoạn này không chỉ là cuộc gặp gỡ giữa người nghệ sĩ tài hoa và viên quản ngục, mà còn là biểu tượng của sự chiến thắng của cái đẹp và cái thiện.
Nguyễn Tuân được biết đến là một nhà văn duy mỹ trước Cách mạng tháng Tám. Ông có tình yêu say đắm với cái đẹp, thông qua thơ văn để ngợi ca và tôn thờ nó. Theo ông, mỹ (cái đẹp) là đỉnh cao của nhân cách con người. Ông săn lùng nó không tiếc công sức, miêu tả nó bằng ngôn ngữ phong phú của riêng ông. Những nhân vật trong tác phẩm của Nguyễn Tuân phải là hiện thân của cái đẹp, là những con người tài hoa trong những hoàn cảnh đặc biệt. Ông phát hiện và miêu tả cái đẹp từ cả bên ngoài và bên trong của nhân vật, kết hợp mỹ với dũng. Truyện ngắn "Chữ người tử tù" (1939) trong tập "Vang bóng một thời" là áng văn hay nhất của Nguyễn Tuân, thể hiện giá trị tư tưởng và nghệ thuật chủ yếu trong cảnh tượng một người tử tù cho chữ một viên cai ngục.
Ông Huấn Cao trong truyện là một nho sĩ tài hoa, dựa trên nguyên mẫu Cao Bá Quát, một lãnh tụ của cuộc khởi nghĩa nông dân. Cao Bá Quát trước khi trở thành lãnh tụ nông dân cũng là thầy giáo. Nguyễn Tuân xây dựng nhân vật Huấn Cao dựa trên hai tính cách của Cao Bá Quát: viết chữ đẹp nổi tiếng và khí phách lừng lẫy. Nhân vật Huấn Cao thể hiện lý tưởng thẩm mỹ và tinh thần nổi loạn của Nguyễn Tuân đối với xã hội đen tối tàn bạo lúc bấy giờ.
Tác phẩm xoay quanh hai nhân vật chính: ông Huấn Cao có tài viết chữ đẹp và viên quản ngục say mê chữ đẹp của ông Huấn, quyết tìm mọi cách để xin chữ treo trong nhà. Lão coi chữ của Huấn Cao như báu vật. Họ gặp nhau trong tình huống oái ăm tại nhà ngục, nơi Huấn Cao bị giam chờ ngày thụ hình và viên quản ngục là đại diện cho trật tự xã hội. Trên bình diện nghệ thuật, họ là tri âm tri kỷ, nhưng trên bình diện xã hội, họ ở hai vị trí đối lập. Tình huống truyện có tính kịch, từ đó tính cách hai nhân vật được bộc lộ và tư tưởng chủ đề của truyện được thể hiện sâu sắc.
Huấn Cao nói: "Ta nhất sinh không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết câu đối bao giờ." Ông coi thường tiền bạc và uy quyền, nhưng vui lòng cho chữ viên quản ngục vì con người sống giữa chốn bùn nhơ này lại biết trọng người có nghĩa khí, biết tôn quý cái đẹp của chữ nghĩa. Ông nói: "Nào ta có biết đâu một người như thầy quản đây mà lại có những sở thích cao quý như vậy." Viên quản ngục cũng không dễ gì nhận được chữ của Huấn Cao, phải đối mặt với nghi ngờ và từ chối. Nhưng khi hiểu được tấm lòng của viên quản ngục, Huấn Cao đã nói một lời sâu sắc và cảm động: "Thiếu chút nữa ta đã phụ một tấm lòng trong thiên hạ."
Huấn Cao trọng những tấm lòng biết quý cái đẹp, cái tài, có sở thích cao quý. Ông khuyên viên quản ngục bỏ nghề nhơ bẩn vì khó giữ được thiên lương. Huấn Cao còn đẹp ở khí phách, dù gần đến ngày tử hình vẫn giữ được tư thế hiên ngang.
Đêm hôm ấy, một cảnh tượng xưa nay chưa từng có đã bày ra trong nhà ngục tối tăm. Tác giả miêu tả bằng cách tương phản giữa tính cách cao quý của Huấn Cao với cái dơ dáy, bẩn thỉu của nhà tù, một hình ảnh thu nhỏ của xã hội thời bấy giờ. Vẻ đẹp rực rỡ của Huấn Cao hiện lên trong đêm viết chữ cho viên quản ngục. Dưới ánh đuốc đỏ rực, một người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng đang dậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh. Người tù viết xong một chữ, viên quản ngục vội khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ trên phiến lụa. Hình ảnh người tử tù trở nên lồng lộng, còn viên quản ngục và viên thơ lại trở nên nhỏ bé, khúm núm trước người tử tù.
Cảnh tượng này quả là lạ lùng, chưa từng có vì trò chơi chữ nghĩa thanh tao lại diễn ra nơi ngục tối chật hẹp, bẩn thỉu. Hình ảnh tên tử tù cho chữ nổi bật lên uy nghi lộng lẫy, còn viên quản ngục và thơ lại, những kẻ đại diện cho xã hội đương thời thì khúm núm run rẩy. Trong nhà tù tăm tối, không phải cái ác, cái xấu đang thống trị mà chính cái đẹp, cái thiện, cái cao cả đang làm chủ. Cái nhà ngục tăm tối đã đổ sụp, chỉ còn người nghệ sĩ tài hoa đang sáng tạo cái đẹp trước đôi mắt ngưỡng mộ của những kẻ liên tài. Người tử tù đang đi vào cõi bất tử, nhưng những nét chữ tươi đẹp và lời khuyên của ông đối với viên quản ngục có thể coi là lời di huấn về đạo lý làm người. Quan niệm của Nguyễn Tuân là cái đẹp gắn liền với cái thiện và cái dũng. Hình tượng Huấn Cao với khí phách lừng lẫy đã sáng rực trong đêm cho chữ trong nhà tù.
Bên cạnh hình tượng Huấn Cao, ta còn thấy một tấm lòng trong thiên hạ. Trong đêm cho chữ, hình ảnh viên quản ngục cũng cảm động, với thái độ chân thành khiến ta có cảm tình với con người đáng thương này.
Đoạn truyện ông Huấn Cao cho chữ là đoạn văn hay nhất trong truyện ngắn "Chữ người tử tù". Bút pháp điêu luyện, sắc sảo khi dựng người, dựng cảnh, chi tiết gợi cảm, gây ấn tượng. Ngôn ngữ Nguyễn Tuân biến hóa, sáng tạo, có hồn, có nhịp điệu. Một không khí cổ kính trang nghiêm đầy xúc động, có phần bi tráng toát lên trong đoạn văn.
Chữ người tử tù không chỉ là mỹ mà còn nói lên những bão tung hoành của một đời người. Đây là sự chiến thắng của ánh sáng đối với bóng tối, sự chiến thắng của cái đẹp, cái cao thượng đối với sự phàm tục nhơ bẩn, và sự chiến thắng của tinh thần bất khuất trước thái độ cam chịu nô lệ. Sự hòa hợp giữa mỹ và dũng trong hình tượng Huấn Cao là đỉnh cao nhân cách theo lý tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Tuân.
