Gregory Currie, giáo sư triết học tại Đại học Nottingham, gần đây đã lập luận trên tờ New York Times rằng không thể khẳng định văn chương cải thiện con người, vì thiếu “bằng chứng thuyết phục nào cho thấy người ta sẽ trở nên tốt hơn về mặt đạo đức và xã hội nhờ đọc Tolstoy” hay bất kỳ tác phẩm vĩ đại nào khác.
Thực tế, có bằng chứng cho điều này. Raymond Mar, nhà tâm lý học tại Đại học York ở Canada, và Keith Oatley, giáo sư danh dự ngành tâm lý học tại Đại học Toronto, đã công bố nghiên cứu vào các năm 2006 và 2009, cho thấy những người thường đọc văn học có khả năng thấu hiểu, đồng cảm tốt hơn và có thể nhìn thế giới từ quan điểm của người khác. Mối liên hệ này vẫn tồn tại ngay cả khi các nhà nghiên cứu tính đến khả năng những người đồng cảm hơn có thể chọn đọc nhiều tiểu thuyết hơn. Nghiên cứu năm 2010 của Mar cũng phát hiện kết quả tương tự ở trẻ em: càng được nghe đọc truyện nhiều, trẻ càng phát triển mạnh “thuyết tâm ý” (theory of mind), hay khả năng hiểu rằng mỗi người có ý định riêng.
“Việc đọc sâu” – khác với đọc lướt trên Web – là một thói quen có nguy cơ biến mất, cần được bảo vệ như một tòa nhà lịch sử hay tác phẩm nghệ thuật quan trọng. Kỹ năng đọc này nếu mất đi sẽ gây hại cho sự phát triển trí tuệ và cảm xúc của thế hệ trưởng thành với Internet, cũng như ảnh hưởng đến khả năng phê phán trong văn hóa của chúng ta. Các tiểu thuyết, thơ ca và thể loại văn chương khác chỉ có thể được trân trọng bởi những người đọc có khả năng hiểu sâu sắc chúng.
Nghiên cứu trong khoa học nhận thức, tâm lý học và thần kinh học gần đây đã chứng minh rằng việc đọc sâu – chậm rãi, đắm chìm, chi tiết và phức tạp về mặt cảm xúc và đạo đức – là một trải nghiệm đặc biệt khác với việc đọc đơn thuần. Mặc dù đọc sâu không nhất thiết phải cần sách truyền thống, nhưng trang sách giấy đặc biệt thuận lợi cho trải nghiệm này. Một cuốn sách không có các siêu liên kết sẽ giải phóng người đọc khỏi quyết định “Có nên nhấp vào đây không?”, cho phép họ đắm chìm vào câu chuyện.
Trạng thái chìm đắm này được hỗ trợ bởi cách bộ não xử lý ngôn ngữ giàu chi tiết, hàm ý và ẩn dụ: tạo ra biểu tượng trong tâm trí thông qua các khu vực trong não vốn sẽ hoạt động nếu khung cảnh hiện ra trong đời thực. Tình huống cảm xúc và nan đề đạo đức trong văn chương là cách thực hành sinh động cho não bộ, giúp chúng ta hiểu sâu vào đầu óc nhân vật hư cấu và thậm chí, theo một số nghiên cứu, còn tăng cường khả năng đồng cảm trong đời thực.
Điều này không xảy ra khi chúng ta lướt trang TMZ. Dù hành động đó cũng được gọi là đọc, nhưng việc đọc sâu trong sách và đọc lướt trên Web là hai việc hoàn toàn khác nhau về trải nghiệm và năng lực phát triển. Ngày càng nhiều chứng cứ cho thấy việc đọc trên mạng ít hấp dẫn và ít thỏa mãn hơn, ngay cả với những “cư dân thời đại số” quen thuộc với việc đọc trên mạng. Chẳng hạn, một nghiên cứu của tổ chức National Literacy Trust tại Anh quốc trên 34.910 người trẻ từ 8 đến 16 tuổi cho thấy 39% sử dụng thiết bị điện tử để đọc hàng ngày, nhưng chỉ 28% đọc ấn phẩm in. Những người chỉ đọc trên màn hình thích đọc ít hơn ba lần và ít có sách yêu thích hơn một phần ba. Nghiên cứu cũng phát hiện rằng người trẻ đọc hàng ngày trên màn hình có khả năng đọc tốt ít hơn hai lần so với người đọc sách giấy hoặc cả hai.
Để hiểu lý do tại sao nên lo lắng về cách người trẻ đọc, không chỉ việc họ có đọc hay không, cần biết về sự tiến hóa của khả năng đọc. “Con người chưa bao giờ được sinh ra để đọc,” Maryanne Wolf, giám đốc Center for Reading and Language Research tại Đại học Tufts, tác giả cuốn “Proust and the Squid: The Story and Science of the Reading Brain,” lưu ý. Khả năng đọc không tự nhiên như hiểu và nói, mà cần được rèn luyện. “Mạch thần kinh cho việc đọc” được tạo nên từ các cấu trúc trong não bộ tiến hóa vì mục đích khác, và những mạch này có thể mạnh hoặc yếu, tùy thuộc vào việc chúng ta dùng nó như thế nào.
Người đọc sâu, tránh khỏi xao lãng và quen với ngôn ngữ tinh tế, sẽ vào trạng thái mà nhà tâm lý học Victor Nell so sánh với nhập định kiểu thôi miên. Nell phát hiện rằng khi người đọc thích thú nhất, nhịp đọc thực sự chậm. Sự kết hợp giữa giải nghĩa từ ngữ nhanh chóng và tiến độ chậm rãi trên trang sách cho phép thời gian để suy ngẫm, phân tích, và sử dụng ký ức cùng ý kiến cá nhân, tạo mối quan hệ thân mật với tác giả như những người đang yêu.
Đây không phải là cách đọc mà nhiều người trẻ biết đến. Việc đọc của họ thực dụng và mang tính công cụ, khác biệt giữa “cái đọc nhục thể” và “cái đọc tinh thần” như nhà phê bình văn chương Frank Kermode gọi. Nếu cho phép con cái tin rằng chỉ có cái đọc nhục thể là có, chúng ta lừa chúng mất đi trải nghiệm thú vị, thậm chí ngây ngất, mà chỉ cái đọc tinh thần mới mang lại. Chúng ta cũng tước đi của chúng những trải nghiệm nâng cao nhận thức. Quan sát người trẻ gắn bó với thiết bị số, một số nhà giáo dục tiến bộ và cha mẹ dễ dãi nói về nhu cầu “gặp gỡ bọn trẻ tại nơi chúng ở,” hình thành cách dạy xung quanh thói quen màn hình của chúng. Thay vào đó, chúng ta cần cho chúng thấy những nơi chưa từng đến, mà chỉ việc đọc sâu mới dẫn dắt được.
Annie Murphy Paul là người viết sách, nhà báo, tư vấn và diễn giả giúp hiểu về cách học tập tốt hơn. Cô cũng là cây bút cộng tác cho tạp chí Time, có cột báo hàng tuần về học tập trên trang Time.com, và trang blog về học tập ở CNN.com, Forbes.com, MindShift.com, PsychologyToday.com và HuffingtonPost.com. Cô là tác giả của cuốn sách “The Cult of Personality” (Tôn thờ cá tính), một cuốn sách phê bình lịch sử văn hóa và khoa học về các bài thử thách tính cách, và cuốn “Origins,” nói về kiến thức khoa học của những ảnh hưởng trong thời gian mang thai, và sắp xuất bản cuốn “Brilliant: The New Science of Smart” vào năm 2013.
